/Η ΔΑΣΚΑΛΑ / Ucitelka/ The Teacher
Σκηνοθεσία: Γιαν Χρεμπέκ / Σενάριο: Πετρ Γιαρκόφσκι / Ηθοποιοί: Ζουζάνα Μορέρι, Σονγκόρ Κασάι, Πέτερ Μπέμπτζακ, Ζουζάνα Κονέκνα, Ταμάρα Φίσερ, Μάρτιν Χαβέλκα /Διάρκεια: 102 λεπτά
«Η Δασκάλα» είναι μια ταινία από αυτές που αγαπάς ιδιαίτερα ή αδιαφορείς εντελώς γι’ αυτές. Πότε αδιαφορείς; Όταν δεν έχουν καμιά σημασία για σένα τα μικροεπεισόδια της καθημερινότητας, οι μικρές απογοητεύσεις, τα μικρά πάθη, οι μικρές προδοσίες αλλά και οι μιροί ηρωισμοί που εκτυλίσσονται πίσω από την επίσημη ιστορία σε κάθε μικρή πόλη, σε κάθε μικρή κοινότητα, ακόμη και μέσα στο ίδιο σπίτι, όλα αυτά που σε μικρογραφία απεικονίζουν το παιχνίδι της εξουσίας στη ζωή των ανθρώπων. Η ταινία ασχολείται με την φαινομενικά ασήμαντη ιστορία μιας δασκάλας στην Τσεχία την εποχή του υπαρκτού σταλινισμού, μιας δασκάλας που εκμεταλλέυεται παιδιά και γονείς χωρίς κανείς να τολμάει να τα βάλει μαζί της επειδή έχει «άκρες» στο καθεστώς. Ναι, σίγουρα μοιάζει ασήμαντο επεισόδιο αν συνηθίζεις να κλείνεις τα μάτια σου στη μικρή εικόνα και νομίζεις πως έτσι πορεύεσαι πιο ήσυχος. Ώσπου να σε τυφλώσει η μεγάλη εικόνα, το παζλ όλων των μικρών.
Η δασκάλα της ιστορίας μας όταν εμφανίζεται για πρώτη φορά στα μάτια των παιδιών ζητάει να μάθει το όνομά τους αλλά ταυτόχρονα και την δουλειά που κάνουν οι γονείς τους. Λογικό φαίνεται να θέλει να σχηματίσει μια καλύτερη ιδέα για αυτά τα παιδιά και ποιο είναι το οικογενειακό τους περιβάλλον. Στην πραγματικόττητα με τη μεθοδικότητα αράχνης αυτό είναι το πρώτο βήμα για να πλέξει έναν απίθανο ιστό εκμετάλλευσης που ξεκινάει από τα παιδιά και καταλήγει στους γονείς. Τι είναι η μητέρα σου; Καθαρίστρια. Ωραία. Μήπως θα μπορούσε να έρθει να μου καθαρίζει το σπίτι, να με βοηθήσει κι εμένα λίγο που είμαι μόνη μου στον κόσμο; Έτσι ξεκινάει η ίντριγκα αλλά δεν σταματάει εκει. Γιατί όσα παιδιά δεν έχουν να «προσφέρουν» ανταλλάγματα σε είδος μπαίνουν σε μια μαύρη λίστα και στη συνέχεια της χρονιάς θα πληρώσουν το τίμημα. Θα γίνουν τα «κακά» παιδιά που δεν έχουν δικαίωμα να πάρουν καλούς βαθμούς ή ακόμη χειρότερα, τα «μαύρα πρόβατα» της τάξης που η ζωή τους θα γίνεται όλο και πιο δύσκολη, εκτός αν κάποια στιγμή τα ίδια ή οι γονείς τους μετανοήσουν και συνεργαστούν. Σε κάποιο από αυτά οι συνέπειες θα είναι τραγικές, το πράγμα θα ξεφύγει κι εκεί κάποιοι επιτέλους θα αντιδράσουν, θα καταγγείλουν τη δασκάλα και την περάσουν από μια αυτοσχέδια δίκη, με πρωτοβουλία της διευθύντριας του σχολείου, επειδή σε όλα τα καθεστώτα υπάρχουν ρωγμές και σε όλες τις κρίσιμες στιγμές της ζωής υπάρχει το δίλημμα με ποιους θα πας και ποιους θα αφήσει.
Η δασκάλα είναι μια μικρογραφία του καθεστώτος που ευνοεί όπως όλες οι καταπιεστικές εξουσίες τέτοιου είδους συμπεριφορές. Αλλά δεν είναι αυτή η δικαιολογία. Ο τελικός και πραγματικός υπεύθυνος είναι η ανθρώπινη φύση που σε όλα τα καθεστώτα πολύ ή λιγότερο καταπιεστικά βρίσκει την ευκαιρία με κάποιους εκπροσώπους της την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί τους υπόλοιπους. Αλλάζουν μόνο οι λεπτομέρειες. Τα ίδια συνέβαιναν στα σχολεία της εποχής της δικής μας δικτατορίας, αλλά παρόμοια γεγονότα με εκείνο της δασκάλας ανακαλύπτει εύκολα κάποιος και σε εντελώς δημοκρατικά καθεστώτα σε οποιαδήποτε εποχή.
Είναι συγκλονιστικές οι στιγμές που οι γονείς στην διαδικασία της καταγγελίας της δασκάλας αναγκάζονται να πάρουν θέση. Δεν έχει σημασία αν πρόκειται για ένα σχολείο της Τσεχίας, για μια φάμπρικα της Ανατολικής Γερμανίας ή για μια χαώδη αποθήκη μιας πολυεθνικής στις χώρες της ευημερούσας δύσης. Οι άνθρωποι είναι παντού οι ίδιοι. Κι οι γονείς της ιστορίας είναι πάντα οι ίδιοι χαρακτήρες, οι ίδιοι ήρωες και αντιήρωες που εμφανίζονται παντού όπου υπάρχουν άνθρωποι. Με ένα βασικό στοιχείο του χαρακτήρα τους όταν μπαίνει σε δοκιμασία. Θα πεις την αλήθεια έστω κι αν αυτό σου στοιχίσει; Θα μείνεις βουβός ή ακόμη χειρότερα θα υποστηρίξεις το άδικο έν γνώσει σου για να μην έχεις πρόβλημα; Θα ακολουθήσεις τους δυνατούς για να επιβιώσεις ή θα αντισταθείς και (συνήθως) θα το πληρώσεις; Αυτή είναι όλη η ιστορία και είναι τελικά η ιστορία του κόσμου. Γι’ αυτό η ταινία του Γιαν Χρεμπέκ ( που έχει σκηνοθετήσει το εξαιρετικό Παιχνίδια διχασμού και εγκυμοσύνης αλλά και το αριστουργηματικό Κάθε ψέμα κρύβει μια αλήθεια –για το οποίο έχουμε γράψει στο eyelands ) είναι μια μεγάλη ταινία.
Το φιλμ βραβεύτηκε στο φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι για την εξαιρετική του πρωταγωνίστρια και εξασφάλισε διανομή σε πάνω από 50 χώρες, ενώ είναι υποψήφιο και για Όσκαρ εκπροσωπώντας την χώρα του.
Γρηγόρης Παπαδογιάννης
**
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ
Το αναγνωρισμένο δίδυμο του σεναριογράφου Πετρ Γιαρκόφκι και του σκηνοθέτη Γιαν Χρεμπέκ, γνωστοί από την μεγάλη επιτυχία «Παιχνίδια Διχασμού και… Εγκυμοσύνης» (2000) στο οποίο βασίστηκε το επίσης πετυχημένο θεατρικό «Τα Μωρά τα Φέρνει ο Πελαργός», επιστρέφει στο κοντινό παρελθόν για να αφηγηθεί μια ιστορία που βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα. «Οι ήρωες έχουν την βάση τους σε αληθινούς ανθρώπους», λέει ο σεναριογράφος Πετρ Γιαρκόφκι. «Όταν ήμουν 11-12 χρονών, είχα μια παρόμοια εμπειρία όπου μία σύντροφος δασκάλα, που αρχικά έμοιαζε τόσο καλοσυνάτη και ευχάριστη, εκβίαζε γονείς για να της κάνουν χάρες. Ακόμη και μια παρόμοια μυστική συνάντηση γονέων έλαβε χώρα. Η εμπειρία αυτή νιώθω ότι καθόρισε την προσωπικότητά μου και την άποψή μου για την πραγματικότητα στην οποία ζούσαμε. Όταν με ρωτούν πόσο καιρό μού πήρε για να γράψω την ταινία, μερικές φορές απαντώ ότι μου πήρε 35 χρόνια!».
Ποια ήταν όμως η αφορμή για να διηγηθούν τώρα αυτήν την ιστορία, που συνδυάζει την εύστοχη νηφαλιότητα και αλήθεια ταινιών όπως οι «Ζωές των Άλλων» με το σασπένς δικαστικών ταινιών όπως οι «12 Ένορκοι»; «Το βασικό θέμα της ταινίας», λέει ο σκηνοθέτης Γιαν Χρεμπέκ, «είναι ο φόβος και η συνεπακόλουθη προθυμία κάποιου να υποκύψει στη διαφθορά – το γεγονός ότι κάποιοι υπηρετούν όσους έχουν δύναμη πάνω τους και άρα αποκτούν προνόμια για τους ίδιους και τους αγαπημένους τους. Όμως, τα προνόμια αυτά μπορούν να στραφούν εναντίον τους μακροπρόθεσμα. Σήμερα, 25 χρόνια μετά την πτώση του κομμουνισμού, η χώρα μας μάχεται εναντίον της διαφθοράς, που έχει εισχωρήσει σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας».
Για να κάνουν την ιστορία όσο το δυνατόν πιο πιστευτή και διαχρονική, οι δύο δημιουργοί φρόντισαν να κάνουν τον χαρακτήρα της δασκάλας πιο εκλεπτυσμένο, έξυπνο και ελκυστικό απ’ ό, τι η πραγματική δασκάλα που ενέπνευσε την ιστορία. «Αυτό που μου άρεσε στο σενάριο», λέει η πρωταγωνίστρια Ζουζάνα Μορέρι, «είναι ότι ο ρόλος δεν είναι καθαρά κωμικός ή δραματικός. Προσπάθησα να κρατήσω την ηρωίδα μου μακριά από τα άκρα, κάτι που δεν ήταν δύσκολο γιατί ήταν τόσο καλογραμμένη. Και ήθελα πολύ να παίξω τον ρόλο της “κακιάς” – δεν έχω παίξει κάτι παρόμοιο».
**
Συνέντευξη με τον σκηνοθέτη ΓΙΑΝ ΧΡΕΜΠΕΚ
Με την ατμόσφαιρα, το στιλ και τις θεματικές της, η «Δασκάλα» μοιάζει κάπως να συνδέεται με την παλαιότερη ταινία σας, το «Παιχνίδια Διχασμού και… Εγκυμοσύνης» (“Divided We Fall”). Τι ήταν τόσο ενδιαφέρον στο σενάριο αυτό που σας έκανε να κάνετε αυτήν την ταινία;
Γνωρίζω την ιστορία περίπου από την εποχή που συνέβη, γιατί ο Πετρ Γιαρκόφσκι μού την διηγήθηκε στην αρχή της δεκαετίας του ’80, όταν ήταν αρκετά πρόσφατη. Αυτό είναι απλώς το βασικό μας θέμα: ο φόβος, ο οπορτουνισμός, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ό, τι σχετίζεται με αυτά.
Αυτή τη φορά κινηθήκατε προς τις ευρύτερες θεματικές της δύναμης και της ποιότητας του ανθρώπινου χαρακτήρα. Θεωρείτε ότι αυτά ενδιαφέρουν τους ανθρώπους σήμερα;
Ναι, αυτά μας ενδιαφέρουν! Αν δεν μας ενδιέφεραν, δεν θα την είχαμε κάνει. Αυτή η ταινία μπορεί να γίνει πολύ δυνατή. Όταν την δείχνουμε σε τυχαίους θεατές, επηρεάζονται συναισθηματικά, επιστρέφουν σε αυτή για μέρες μετά. Δεν είναι ένα πρωταρχικά πολιτικό φιλμ, αλλά είναι δύσκολο να αποφύγει κανείς αυτήν την ταμπέλα.
Είναι μια σχετικά μικρής κλίμακας ιστορία. Ήταν μια ενσυνείδητη απόφαση;
Ναι, θέλαμε να κρατήσουμε την ιστορία όσο πιο σφιχτή γινόταν. Να διασφαλίσουμε ότι το στιλ της θα ήταν απλό και φυσικό.
Σας ενέπνευσαν συγκεκριμένες ταινίες όταν την γυρίζατε;
Όχι ιδιαίτερα, αλλά δεν θα μας πειράξει καθόλου αν κάποιος θυμηθεί το «Ανάμεσα στους Τοίχους» και τους «12 Ενόρκους».
Πόσο σημαντικό ήταν το κάστινγκ των παιδιών; Πώς καταφέρατε να βρείτε παιδιά που να είναι τόσο εκφραστικά, αλλά και τόσο αυθεντικά;
Αυτό ήταν, φυσικά, το κλειδί σε μια τέτοια ιστορία, ιδιαίτερα για τη συναισθηματική πλευρά. Είμαι ιδιαίτερα υποχρεωμένος στην Ίνγκριντ Χοντάλοβα, που έκανε το κάστινγκ και μου σύστησε τους ηθοποιούς, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών.
Πώς βρήκατε την ηθοποιό που υποδύθηκε την δασκάλα;
Ο διευθυντής φωτογραφίας Μάρτιν Ζιαράν ήξερε ότι έπρεπε να είναι η Ζουζάνα Μορέρι πολύ καιρό πριν την επιλέξουμε. Η διαίσθησή του ήταν σωστή.
Έχετε προσωπική εμπειρία με παρόμοιες περιπτώσεις χειραγώγησης ή εκφοβισμού; Φέρατε κάποια από τις προσωπικές σας εμπειρίες στην ταινία;
Δεν ήταν απλώς ένα χαρακτηριστικό της κομμουνιστικής εποχής. Παρόμοια ηθικά διλήμματα, χειραγωγήσεις και αμφισημίες είναι κάτι που όλοι πρέπει να αντιμετωπίζουμε καθημερινά.
Συμβουλευτήκατε ψυχολόγους σχετικά με το θέμα του εκφοβισμού; Ποια είναι η βασική θεματική της «Δασκάλας»;
Η «Δασκάλα» δεν μιλά μόνο για το θέμα του εκφοβισμού των μαθητών από τους δασκάλους. Σήμερα ακούμε περιπτώσεις όπου ισχύει το αντίθετο! Η βασική μας θεματική είναι ο φόβος ως δοκιμή χαρακτήρα. Όπως ακριβώς το «Παιχνίδια Διχασμού και… Εγκυμοσύνης» δεν είναι για το Ολοκαύτωμα ή τον Ναζισμό, η ταινία αυτή δεν είναι μόνο για τον κομμουνισμό ή τον εκφοβισμό των μαθητών από τους δασκάλους.
Πιστεύετε ότι παρόμοιες ιστορίες συμβαίνουν σήμερα στα σχολεία, όπου οι δάσκαλοι τείνουν να χάνουν τον σεβασμό της τάξης και είναι συνήθως θύματα εκφοβισμού από τα παιδιά, ή και τους γονείς τους;
Όντως, όλα επαναλαμβάνονται και επιστρέφουν. Όλοι οι ενήλικες και τα περισσότερα παιδιά έχουν βιώσει πώς είναι όταν κάτι που μπορεί να σε ωφελήσει, μπορεί ταυτόχρονα να είναι λάθος. Ή το αντίστροφο: το πώς είναι όταν πρέπει να ακολουθήσεις την συνείδησή σου, αλλά αυτό μπορεί να είναι δύσκολο ή κακό για σένα.
Η ιστορία είναι ιδιαίτερα διαχρονική, γιατί μπορεί να αφορά πολλές διαφορετικές καταστάσεις σήμερα. Αισθάνεστε ότι η σύγχρονη κοινωνία διαφθείρεται πιο εύκολα απ’ ό, τι κατά τη διάρκεια του κομμουνισμού;
Η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει. Τα πράγματα ήταν πιο δραματικά τότε. Αυτό κάνει την ιστορία πιο έντονη, αφού σήμερα τέτοιες καταστάσεις παραμένουν κρυμμένες.
Επιλέξατε ηθοποιούς που είναι σχετικά άγνωστοι στον κινηματογράφο. Γιατί;
Ο βασικός λόγος είναι ότι αποφασίσαμε να γυρίσουμε την ταινία στη Σλοβακία. Φυσικά ήταν αναζωογονητικό για μένα γιατί αυτοί οι ηθοποιοί δεν συνδέονται με άλλους ρόλους, δεν ξέρω την κοινωνική τους παρουσία κλπ. Είχα μόνο συνεργαστεί με τον Σονγκόρ Κασάι πριν, στο «Παιχνίδια Διχασμού και… Εγκυμοσύνης» – τότε ήταν μόνο φοιτητής. Στην αρχή των γυρισμάτων, συμφωνήσαμε ότι θα ήταν ιδανικά αν καταφέρουμε να κάνουμε καλή δουλειά όσο την προηγούμενη φορά!
**
Δείτε το τρέιλερ:
eyelands.gr 